El Biruni Kimdir ?

El Biruni:11. Asra Damgasını Vuran Bilğin

Yaşadığı çağa damgasını vurup “El Biruni Asrı denmesine sebep olan zekâ harikası, büyük Türk bilgini, 973 yılında Harizm’in merkezi Kaş’ta doğdu. Daha çocuk yaşta araştırmacı ruhu ve öğrenme hırsıyla dikkatleri çeken dahi, henüz 17 yaşındayken eserler vermeye başladı.

Harezmli ünlü matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından yetiştirilen Birunl, ilk çalışmalarını onun yanında yapmıştır. Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Süryanice, Yunanca ve Çince gibi birçok dil bilen dahi; matematik, astronomi, geometri, fizik, kimya, tıp, eczacılık, tarih, coğrafya, filoloji, etnoloji, jeoloji, zooloji, dinler ve mezhepler tarihi gibi otuz kadar ilim dalında çalışmalar yaptı, eserler verdi. Biruni, bilim tarihinde devrinin en büyük astronomu, matematikçisi, etnografı, tarihçisi ve filozofu olarak tanınır.

Yetmişi astronomiyle ve yirmisi matematikle ilgili olmak üzere 180 civannda eseri bulunan Biruni bilimi bir bütün olarak görmüş ve bilimin hemen hemen tüm alanlarında çalışmalar yapmıştır.

Trigonometriye Sekant, Kosekant ve Kotanjant Fonksiyonlarını İlave Eden Bilgin…

Biruni’nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi dan Biruni, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk matematikçidir. Sinüs, kosinüs gibi fonksiyonların bir oran, yani sayı olduğunu savunan Birûni’nin, trigonometriye en büyük katkısı ise kendinden önce kuilanılaı sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlannı ilave etmesidir.

Geometride, açıyı üçe bölme problemini de içeren cetvel ve pergel ile çözülemeyen bir grup problem vardır ki, bunlar matematik tarihinde Biruni problemleri olarak bilinir. Daire içine çizilmiş 9 kenarlı düzgün poligonun bir kenarının uzunluğunu özgün bir yöntemle hesaplayan Biruni; sinüsler teoremini kendine özgü bir yöntemle kanıtlamıştır.

Biruni’nin, yeryüzünde yükseltisi bilinen bir noktadan; ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla merdiven yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından önerdi bir çalışmadın Merdiven yayı uzunluğunun ilk kez Buruni tarafından bu yöntemle bulunmuştur.

Yeryüzü düzlemini ölçmekle ilgili yaptığı çalışmalarıyla, Jeodezi ile ilgili temel bilgileri 800 yıl öncesinden verdiği için bu bilimin kurucusu sayılmaktadır.

Biruni astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut’a 1010’da sunduğu “Mesudi Fi Heyeti Ve’n Nücum” adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıtta astronomiden coğrafyaya kadar birçok konuda keşif ve buluşian yer almaktadır. Bilim tarihçilerine göre Biruni, Kopornik’le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.

Biruni, “Meskenlerin Arasındaki Mesafeyi Düzeltmek için Mekânların Sonunu Sınırlama” adli eserinde yeryüzü düzlemini ölçmekte İlgili yaptığı çalışmalarıyla jeodezi ile ilgili temel bilgileri 800 yıl öncesinden verdiği için bu bilimin kurucusu sayılmaktadır. Yine aynı yapıtında coğrafya ile birçok tespit ve çalışmasına yer vermiştir. Tutulum düzleminin gök ekvatoruna göre eğikliğini (tutulum eğildiği) yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın değerlerde bulmuştur. Boylam belirlenmesi enleme göre daha zor olduğundan Birunl, İki nokta arasındaki boylam farkım enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiştir. Henüz çağımızda sözü edilebilen karaların kuzeye doğru kayma fikrim 9,5 asır önce dile getiren yine çağıran danası ENruni’dir. Dünyanın çapının ötçüimesiyie ilgili görüşü, günümüz matematik ölçülerine tıpatıp uymakta ve Avrupa’ da ‘Biruni Kuralı’ olarak anılmaktadır.

Ünlü bilim tarihçisi George Sarton, Biruni’yi “İslam Dünyası’nın en büyük bilim adamı ve bütün çağlar göz önüne alındığında ise, en büyük bilim adamlarından biridir.” diyerek tanımlamakta ve 11. asra ‘Biruni Asrı demektedir.

Tıp ve eczacılık alanlannda da birçok eser veren Birûni, Yunan ve Hint tıbbini incelemiş; şifalı otlar ve bir takım İlaçlar üzerine “Eczacılık” adlı bir kitap yazmıştın Bu eserde üç bin kadar bitkinin özelliklerini, yarariannı, yan etkilerini ve kullanım şeklini yazmıştır, ilaçların yaranda o bitkinin Türkçe, Arapça Farsça, Yunanca, Sanskritçe gibi başka dillerdeki aöbnm da yer alması etimolojik açıdan çok önemlidir. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus’un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya’run kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından çok önemlidir.

Birûni, Cevherlerin özellikleri Üstüne adlı yapıtında, yirmi üç katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklannı bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır.

Biruni, uygulamalı eğitime kitaplardan çok daha fazla önem vermiş; elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplamanın bîr insana, kitap okumaktan çok daha fazla yarar sağladığına inanmış ve kendi çalışmalarında bunu uygulamıştır. Salt kuramsal felsefeye ve gizemciliğe karşı çıkan Bıruni’riaı çalışmalarında kullandığı yöntem ve konulara derinliğine giriş gibi nitelikleri onu, Orta Asya’da başlamış olan bilim rönesansınm önemli temsilcileri arasına sokmuştur.

Botanikle İlgilenen; geometriyi botaniğe uygulayan Biruni; bitki ve hayvanlarda üreme konularına eğilmiş, kuşlarla ilgili çok özgün tespitler yapmıştır. Tarihi konularda da eserler veren dahî bilgin, çağından dokuz asır sonra ancak ayn bir im haline gelebilen ‘Karşılaştırmalı Dinler Tarihinin kurucusu kabul edilmektedir,

Biruni çalışmalarını dini inançlardan tamarrvyia uzak tutup gerçekçi temellere dayanarak yapmıştır. Patanjalı çevirisinin önsözünde ve inançtan çeşit çeşittir ve dünyadaki gelişim de bu inancların değişik oluşuna bağlıdır” diyerek de farklı kültürlere olan derin saygısını ortaya koymuştur.

Özellikle Birûni’nin eserlerinin Ortaçağ’da Latince’ye çevrilmiş olması kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının sonucudur.

Birûni, günümüzde en çok bilinen müslûman Türk bilginlerinden biridir. Tüm dünyadaki çeşitli ülkelerde Biruni anmak için sempozyumlar, kongreler düzenlenmiş adna pullar bastırılmıştir. UNESCO’nun 25 DİLDE çıkartmış olduğu Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını Biruni’ye ayırdı Binini, kapak fotoğrafinın altında, ”1000 yıl önce Orta Asya’da yaşayan evrensel dahi; Astronom, Târihçi, Botanikçi,Eczacı uzmanı Jeolog, Şair, Mütefekkir, Matematikçi, Coğrafyacı ve Hümanist” yazılarak tanıtıldı. Bruni’ye ait bir minyatür İstanbul’daki Topkapı Müzesi’nde bulunmaktadr. Türk Tarih Kurumu 68. sayısını “Bruni’ye Armağan” adıyla çıkarmıştır.

Eserleri 180 civarında eseri bulunan Birûni’nin günümüze ancak 27 eseri ulaşabilmiştir.

Bunların en meşhur olanları:

‘Hareketsiz Yüzyıllarıdan Katal,Eserler, Meskenlerin Arasındaki Mesafeyi Düzeltmek için Mekanların Sonunu Sıralama,Hint Tarihi, Cevherlerin Tanınması,Eczacılk Kitabı”, “Dairedeki Kirişlerin Dairenin Çember Parçasının Kavsi Hesabıyla Çıkarma Kitabı”,Yıldızlar İlmine Giriş tir.

Tüm dünyada çağıran en büyük bilğini olarak kabul gören Biruni, 1051 yılında Gazne’de hayata gözlerini yummuştur