Hayata Dokunan İlmekler- Anadolu ve Bergama’da Dokumacılık Sanatı

Anadolu’ da dokumacılığın tarihi Neolitik döneme kadar geri gitmektedir. Bugünün Türkiye’ sindeki dokumacılık ise Orta Asya’ dan gelen konar göçer aşiretlerin Anadolu’ nun kadim medeniyetlerinin kültürleri ile yoğrulup gelişen bir dokumacılıktır. Bergama’ da ve devresindeki dokumacılık ise Anadolu dokumacılık kültürü içinde özel bir kimlik ve sınıflandırmaya sahiptir.

Bergama; Antik Çağda Bakırçay ovasına hakim bir konumda kurulan ve Pergamon Krallığının başkenti olup, Hellenistik dönemden günümüze yaşamın kesintisiz bir şekilde devam ettiği önemli bir merkezdir. Bakırçay ovasını çevreleyen Yunddağı, Madra dağları ve Kozak yaylasını da kapsayan alanı ile önemli coğrafi ve kültürel çeşitliliğe sahip olan Bölgeye 14. yüzyılın başlarında gelmeye başlayan Yörükler kendi kültürlerini de buraya taşımışlardır. Bölgede, bu dönemden ¡İtibaren görülmeye başlayan dokumacılık alanındaki ürünler bir sanat eseri niteliğindedir.

Halı, kilim, çuval, heybe, torba, yaygı, önlük, çorap gibi dokumaların renk ve desen cümbüşü sanatsal bir içeriğe sahiptir. 16.yüzyıllardan itibaren Holbein, Bellini, Lotto, Memling gibi Avrupa’nın ünlü ressamları Bergama Halılarını tablolarında işlemişler ve tüm dünyaya yayılmasını sağlamışlardır.

Dokumacılık, yaşam şartlarının ağırlığı, günlük kullanımdaki malzemelerinin taşınmasının kolay ve pratikliğinin zorunluluğundan kaynaklı olarak, konar-göçer yaşam tarzını benimsemiş olan Yörüklerin uğraşlarının başında gelmektedir. Bergama ve civan başta olmak üzere, Kuzeybatı Anadolu’da yaşayan Yörük aşiretleri, renklerinin ve desenlerinin kendi kültürel özellikleriyle şekillendiği farklı ihtiyaçlara yönelik ürünler dokumaktadırlar.

Dokuma işlemi, iplerin dik olarak gerildiği star köy tezgahlannda, keçi kılı, koyun yünü ya da her ikisinin kanşımından elde edilen ipler kullanılarak, dokuma (argeç, atkı) ve düğümleme (ilme) olarak adlandınlan iki farklı şekilde yapılmaktadır.

Renklendirmede, yörede yetişen ve temini kolay kök boya, al toprak, çamur, papatya çiçeği, soğan kabuğu, ayva yaprağı, saman, nar kabuğu, palamut, ceviz kabuğu, ceviz yaprağı, meşe ağacı meyvesi ve asma yaprağı kullanılırken, mordan yani boya sabitleme işlemi için ise tuz ve şaptan yararlanılmıştır.

Bergama yöresinde Halı, Kilim, Cicim, Zili, Sumak gibi farklı tekniklerde el dokuması ürünler üretilmiştir. Bu tekniklerle Halı ve Kilim gibi kuru zemin döşemenin yanı sıra, minder, yastık, çuval, yaygı, yelek, örtü, heybe, torba, kaşıklık gibi günlük ihtiyaçlara yönelik farklı ürünler dokunmuştur. Bergama ve yöresinde dokunan dokumanın işlemeleri, desenleri, renkleri, kalitesi, ayrıntı süslemeleri sayesinde Yürüklerin kimliklerini çıkarmak mümkündür. Bu bağlamda Bergama yöresindeki dokumacılık bölgeye yerleşen aşiretler üzerinden dört grup altında değeriendirilmektedir. Bunlar; Yağcıbedir, Yunddağ, Kozak ve Karadağ dokumalarıdır.

Yağcıbedir

Bergama-Dikili arasında sıralanan köylerin yanında, Sındırgı ve Kepsut’a da yerleşmiş bir Türkmen aşireti olan Yağcıbedir, zengin desenleri ve hakim renkleriyle, çok geniş bir halı ve heybe repertuvarına sahiptir.

Sevenlerin kavuşamama hikayesinin halıya işlenerek anlatıldığı Kız Bergama halılan ile namaz oba halılarının en bilinen örneklerini oluşturduğu dokumalarında, başlıca, koyu kırmızı, siyah ve beyaz renkler kullanılır.

Kız Bergama – Yağcıbedir Heybelerin arka kısımları, kırmızı ve siyah renkte, 5 cm genişliğindeki şeritlerden oluşur ve şeritlerin birleşen kısmı, ince beyaz şeritle vurgulanır. Tarak, tavuk ayağı, baklava ve eşkenar dörtgen deseninden sırmalı heybe örnekleri verilirken, Gördes çiçek buketi deseni, hayat ağacı deseni, elek olarak adlandırılan rosette desenlerinden oluşan düğümlü heybe örnekleri vardır.

Yağcıbedir Aşiretlerinin Dokuduğu Halıların Adları

Oba namazlası, karagöz namazla, yapraklı (sarı) namazla. Kilimlerin adlan; Obasilisi, avunduksüisi, eğrisili, tarak, çakmak, döşek, kacagöz, karakocalt, bölüklerarası ve narine kilim. Torbaların adları; Taka, çınaryaprağı, çıyanayağı, sütücek, kızgardan, oturak, farda ve yoz torba. Heybelerin adlan; Farda, elek, aklı (ortası aklı, heryanı aklı) ve kıl heybe. Çuvalların adlan; Ağırnakış, nakışkalaba, yüzükara, fardalı, yükçuvalı ve unçuvalı.

Yunddağ Bölgesi

Bergama’nın güneyinde uzanan dağ sırasına adını veren ve Derici, Yüncü aşiretlerine ev sahipliği yapan Yunddağı, dokumalarında kendine has bir üsluba sahiptir. Deveboynu, yeşilbaş ve düz biçim adlan ile anılan bölge dokumalannda, yeşil, beyaz, koyu kiraz kırmızısı, koyu mavi ve natürel devetüyü hakim renklerdir.

Heybelerinin arka yüzlerinde yer alan pamuk takviyesi ve H şeklindeki desenleri, Yuntdağı heybelerinin ayırt edici özellikleridir. Arka yüzleri genellikle beyaz renkte dokunmuştur. Koçboynuzu, geniş torba desenleri He oluşturulan sırmalı heybe örneklerinin yanında, artı deseni, ok çiçeği deseni, rosette deseninden düğümlü heybe örnekleri mevcuttur. Yunddağ*da Dokunan Haltların Adları; Deveboynu, yeşilbaş, düzbtçtm. Kilimlerin adları; Taraksiii, Türkmensili, tabansiti, cırnaksili ve sandıksili. Torbaların adaları; Koçboynuzu, türkmen, gülsüm ve çakmaklı.

Kozak Bölgesi

Bergama’nın kuzeyinde yer alan, Karakeçili, Kılaz, Gubaş ve Tahtacı aşiretlerine ev sahipliği yapan dağlık Kozak yöresi, dokumalarında yeşil, kırmızı ve beyaz renkler hakimdir. Sınırlardaki yoğun ponponlar ve 4-5 cm genişliğindeki farklı boylardaki renkli şeritlerden oluşan arka yüz desenleri, ayırt edici özellikleridir. Elmalı torba, yaşam ağacı, Gördes karanfil buketi ve kestane yaprağı desenlerinden düğümlü heybeleri, önemli dokuma örnekleridir. Kozakta dokunan kilimlerin adlan; Sandık, havutbaşı, tarak, çayırçiçeği, payam, gümüşçengel, keçitüğmez, benli, savran, armudçiçeği, ördekzülfü, bölükyürek ve yörüktarağı. Torbaların adlan; Kestane yaprağı, elekyüzü, farda, koziçi, deveboynu, kapıkolu, taka, tırnak, balık, göz ve çınar yaprağı. Heybelerin adları; Aklı, sulu, elekyüzü, al, tarak, bölük, uykulama dır.

Karadağ Bölgesi

Bergama’nın güneyinde Karadağ Bölgesine yerleşmiş yörükler tarafından dokunduğu için Karadağ Bergama dokumaları olarak anılmaktadır. Halı, kilim, çuval, heybe dokumaktadırlar. Kırmızı, siyah ve mavi tonlannın yanı sıra kahverengi ve hardal rengi dokumalarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu bölgede dokumalar üç düğüm tekniği ile dokunmaktadır.